Je zou het niet zeggen, maar de meeste bijzondere plantjes groeien gewoon bij jou om de hoek. Kijk tijdens een wandeling door de stad eens naar de stoepranden, tussen de straatstenen en achter regenpijpen. Je ontdekt uiteenlopende flora die voor het ongeoefende oog aandoen als onkruid, maar in werkelijkheid een sleutelrol hebben in de biodiversiteit van de gebouwde omgeving.

De foto’s zijn afkomstig uit de studie Biodivercity van de gemeente Amsterdam.

In 2022 deed landschapsarchitect Thijs de Zeeuw onderzoek naar de mogelijkheden van een zogenoemd ‘palingpark’ in de waterkom achter het Amsterdamse architectuurcentrum Arcam. In samenwerking met de Ambassade van de Noordzee verwerkte hij zijn bevindingen in een maquette.

De ingrepen zijn vooral bedoeld om het leven voor de paling aangenamer te maken. Een deep ecology trog van schanskorven creëert hoogteverschillen en biedt plekken om te schuilen. Op twaalf meter diepte zorgt de trog voor volledige duisternis. Hier koelt het water sneller af waardoor er afwisseling ontstaat in temperaturen en in zout- en zuurstofgehalte. Een bellenscherm voorkomt dat afval de kom in drijft.

Het palingpark is er ook voor mensen. Aan de kant komt een strandje en via een pad vlak onder de waterspiegel kun je met laarzen of op blote voeten een wandelingetje maken. Een glazen vloer maakt het leven onder water zichtbaar. Voor de echte waterratten zette De Zeeuw een snorkelroute uit.

Landschapsontwerper Stef van Campen maakt in Burgers’ Zoo hele biotopen na.

Er gaan steeds meer stemmen op om ook steden te zien als biotopen.

‘Ja, ik snap dat wel. De natuur vindt ook in de stad zijn weg wel. Kijk naar slechtvalken, ratten, duiven – die pakken hun kans zodra die zich voordoet. Een stad biedt ondanks de vele gevaren volop mogelijkheden voor het vinden van voedsel en schuilplekken. Het is zaak om die plekken tot wasdom te laten komen. Dus niet te veel aanharken, maar verwildering meer de ruimte geven.’

Hoe verhoudt deze manier van denken zich tot uw werk bij Burgers’ Zoo?

‘De manier waarop wij hier te werk gaan past bij deze manier van denken. Wij maken geen dierenverblijven meer, maar volledige landschappen en ecosystemen, zoals een tropisch regenwoud, mangrovebossen of een oceaan. Het idee is dat door het nabootsen van zo’n biotoop, inclusief temperatuur en vochtigheidsgehalte, dieren en planten zelf hun weg vinden. Natuurlijk moeten we bepaalde voorzieningen aanbrengen – bijvoorbeeld voor verzorging – maar het idee is dat ook door de omvang van bijvoorbeeld zo’n regenwoud dieren aan de eigen behoeften kunnen voldoen.’

Zijn er lessen te trekken voor hoe we steden inrichten?

'Dat is lastig te zeggen, maar ik heb met het nabouwen van het tropisch regenwoud geleerd dat als planten ergens groeien, bijvoorbeeld op rotsen en muren of in kieren, je dat ook moet laten gebeuren. Daarmee vergroot je het leefgebied voor bijvoorbeeld insecten en vogels, waardoor nestkasten of bijenhotels straks misschien niet meer nodig zijn. Dat betekent wel dat we toleranter moeten worden tegenover dieren die we nu als lastig ervaren. Mieren binnen is misschien niet fijn, maar buiten doen ze ons echt geen kwaad.’

Is het denkbaar dat we in Burgers’ Zoo ooit de biotoop ‘stad’ kunnen bezoeken?

‘Dat is zeker denkbaar. En dan met panters in een Indiase stad, of gewoon met tongvaren tussen de Hollandse stoeptegel.’

Voor de bedenkers van de Urban Reefs is er geen misverstand over mogelijk. In een speciaal geschreven manifest zetten Max Latour en Pierre Oskam de stad neer als een thuis voor alle levensvormen. Met hun uitvinding willen ze in straten en op pleinen de leefomstandigheden voor alle niet-mensen verbeteren. De sculpturen hebben iets weg van grote 3D-geprinte koraalriffen. Het gebruikte materiaal – vaak klei, maar ook schimmels worden overwogen – zuigt zich vol met water, waardoor de Reef een aantrekkelijke groeiplek is voor kleine plantjes. Door de unieke en grillige vorm biedt elk bouwsel weer andere hoekjes en gaten waar tal van planten en dieren zich thuis voelen.

Tijdens de Rotterdamse dakendagen stonden enkele Reefs uitgestald, ook om te onderzoeken hoe zij onder winderige omstandigheden functioneren. Op een school in Nederweert gebruiken leerlingen de sculpturen om te leren over hoe vochtgehalte, zuurgraad, voedselbeschikbaarheid en temperatuur de kwaliteit van een habitat beïnvloeden. Bijzonder zijn de vier regenreefs van keramiek die in Rotterdam zijn gebruikt. Ze vangen regenwater op waardoor ze twee graden koeler zijn dan de omgeving. Daarmee zijn ze een toevluchtsoord voor allerlei organismen.

Het ontwerp voor de nieuwbouw op een van de kavels in de nieuwe Amsterdamse Sluisbuurt is een biotoop op zich. De landschapsarchitecten en architecten van de bureaus DS en Venhoeven CS benaderden het appartementengebouw – met steun van ontwikkelaar AM – als een stedelijke berg aan een waterloop. De stadia van successie die langs een berghelling te vinden zijn, komen als acht daktuinen terug in het gebouw. Zo refereert het bovenste dak vanwege zonnepanelen en andere technische installaties aan de rotsige en kale bergtoppen. Hier groeit vooral vegetatie die bestand is tegen zwaardere omstandigheden. Een ander dak is als een bloemenweide, met siergrassen en vaste planten die elk seizoen een andere aanblik geven. Lagergelegen tuinen zijn bijvoorbeeld een moeras die via droog grasland ‘opklimt’ naar een heesterstruweel. Voor elke tuin is goed nagedacht over de dikte en samenstelling van de bodemlaag. Op de begane grond komt aan de gracht ook nog een kadetuin.

Een belangrijke ontwerpkeuze is om de gevel op te bouwen uit cassettes, met daartussen 30 centimeter brede en diepe kieren waar klimop vrij spel. De verwildering geeft planten en dieren de mogelijkheid hier te nestelen. Bewoners hoeven hier geen last van te hebben, de ramen en balkons in de cassettes blijven immers vrij van wildgroei.

Het natuurinclusieve karakter van het gebouw is ook terug te zien in de organisatie van de Vereniging van Eigenaren. Daarin is een zetel gereserveerd voor een ‘zoönomische vertegenwoordiger’ om de belangen van de planten en dieren te vertegenwoordigen.

De ruimte voor natuur in de stad – gesymboliseerd door nestkastjes voor stadsvogels – is door politici tot belemmering verklaard om de woningnood op te lossen. Daarom kan het geen kwaad eens uit te zoomen van de waan van de dag en op zoek te gaan naar hoe het er in de vakwereld voorstaat met de omgang met natuur in de stad.

 Column door Jelle Reumer

Het gazon. Wat is dat voor een vreemde biotoop? Een strakgemaaide vlakte met duizenden tot miljoenen exemplaren van liefst maar één plantensoort. Een lid van de familie der grassen, de Graminae, of Poaceae zoals ze tegenwoordig heten. Het ideale gazon is verder onkruidloos. De ware gazonliefhebber gruwt van weegbree, paardenbloemen en – het allerergste! – mos in het gazon. Een paar madeliefjes kunnen nog wel, maar dat moeten er ook niet te veel worden. Want net als bij weegbree en paardenbloemen, geldt dat waar een madelief-rozetje groeit, geen gras kan tieren. Het gazon is een Engelse uitvinding. Het gazon is de groene droom van de oude Engelse adel, die rond zijn landhuizen en kastelen een lawn aanlegden. Dat deden deze edelen om hun rijkdom te etaleren, want waar een gazon ligt kun je geen nuttige gewassen telen, maar dat hoefde dus ook niet. De kostbare grond kon aan het economisch volkomen nutteloze gazon worden gewijd.

Vanuit Engeland is het gazon over de rest van de wereld verspreid geraakt. Eerst in Britse koloniën als India, en ook de Verenigde Staten, waar elke zichzelf respecterende universiteitscampus uitgestrekte gazons heeft, en vervolgens ook in andere landen, waaronder Nederland. Een secundair gevolg van de Engelse elitaire pronkzucht is dat op die nutteloze gazons ook nutteloze bezigheden konden worden verricht. Het is daarom geen toeval dat sporten als voetbal, golf, tennis en cricket in Engeland zijn ontstaan en van daaruit in het kielzog van het grasveld eveneens over de wereld zijn verspreid. Wimbledon is niet voor niets een grasbaan.

Voor de biodiversiteit heeft het gazon evenveel waarde als een geasfalteerd parkeerterrein. Een geheel betegelde tuin is soms zelfs nog waardevoller, want tussen de tegels kan van alles groeien, van liggend vetmuur tot klaverzuring, straatgras en diverse mossen. In een gazon lukt dat niet. Alleen planten met hun groeipunt onder de messen van de grasmaaier kunnen er overleven, zoals de genoemde weegbree, paardenbloemen en madeliefjes, mits ze niet met een oud aardappelschilmesje worden uitgestoken. Planten die hun groeipunt boven het maaiveld uitsteken zijn ten dode opgeschreven. Dat maaiveld is daarmee ook een metafoor geworden voor de Hollandse neiging om niet alleen planten maar ook mensen die hun hoofd erboven uitsteken rigoureus af te maaien. Het gazon heeft ons dus wel een typisch Nederlands gezegde opgeleverd: nooit je kop boven het maaiveld uitsteken, want dat loopt verkeerd af.

Nog geen abonnee, maar wel benieuwd naar de volgende editie?

Kijk hier voor onze abonnementen en aanbiedingen.

Mocht u als Blauwe Kamerabonnee het e-zine niet in uw e-mail ontvangen
dan beschikken wij mogelijk niet over uw juiste e-mailadres.
U kunt uw e-mailadres hier doorgeven.