Foto: Bettymaya Foott
Special: het licht en de donkerte
In het najaar van 2023 was ik met collega’s voor de opening van de Landschapstriënnale bij het Lauwersmeer, het eerst Dark Sky Park van Nederland. Het was mooi weer en een bijna volle maan. Dat laatste hielp niet. Het maanlicht nam veel weg van wat een combinatie van kristalhelder en diepzwart had moeten zijn.
De magie van de duisternis laat zich niet gemakkelijk vangen. Zeker niet in Nederland. Maar het gaat om meer dan een gebrek aan magie. De enorme lichtvervuiling in een dichtbevolkt land als het onze brengt schade toe aan de insectenwereld, aan de dieren, en aan het hele ecologische systeem dat ermee verbonden is. Aan de cyclus van dag en nacht, van slaap en activiteit, van ziekte en welzijn.
In dit speciale e-zine staan we uitgebreid stil bij het belang van donkerte. En dat doen we ironisch genoeg door aandacht te geven aan enkele bijzondere lichtplannen. Waarbij, zo blijkt, niet het verlichten op zichzelf het doel is, maar het koesteren van de duisternis. Of zoals lichtexpert bij de gemeente Utrecht Arthur Klink zei in het interview dat we met hem deden: ‘Tegenwoordig hanteren we het principe “geen licht, tenzij”.’
Overigens is dit nog lang geen gemeengoed, blijkt uit het manifest dat lichtontwerper Ellen de Vries en enkele anderen uitbrachten. Daarin valt te
lezen hoe straten, pleinen en buurten nog altijd worden ontworpen op basis van daglicht. Terwijl, zo schrijft De Vries in haar bijdrage, een goed doordacht avondbeeld meerdere doelen dient. Aan de ene kant biedt het mensen de mogelijkheid om op aangename en veilige wijze ook in de avond de stad te gebruiken. Aan de andere kant kan er recht gedaan worden aan het enorme belang van donkere plekken. Ze pleit dan ook voor het concept van ‘ademend licht’, iets dat ze onder andere in de binnenstad van Hengelo heeft toegepast en waarvan de resultaten in dit e-zine te zien zijn. Ademend licht is licht dat zich aanpast aan het gebruik en het tijdstip. Als het druk is of veel activiteit zal het licht sterker zijn, op rustige momenten krijgt de duisternis de kans.
Licht en donker horen bij elkaar. In de duisternis komen onze zintuigen tot leven – via onverwachte geluiden, de wind die je door je haren gaat, de geur van planten en bomen. En het licht – in al zijn schakeringen en kleuren – vestigt met zijn schittering de aandacht op dingen die er al lang waren, maar pas daardoor opvallen.
Mark Hendriks, hoofdredacteur
met dank aan Harry Harsema
Een lichtsluier, bijzondere elementen en minder vervuiling
In het Museumkwartier in de Haagse binnenstad is de verlichting vernieuwd. Het doel van het speciaal door de gemeente en Studio DL gemaakte lichtplan was om het museale karakter te versterken en het gebied ook in de avond tot een aangename omgeving te maken. Het ontwerp bestaat uit drie maatregelen. De gevels kregen een uniforme lichtsluier die vanuit de openbare ruimte goed zichtbaar is. Daarnaast zijn de meeste bekende monumenten uitgelicht, zodat ze fungeren als herkenbare oriëntatiepunten in de stad. Het gaat om bijzondere elementen in de openbare ruimte, zoals bomen, standbeelden en een oude waterpomp. De toegepaste verlichtingstechnieken zijn ingepast in de bestaande armaturen. Soms komt de verlichting van binnenuit – zoals in het geval van de glas-in-loodramen van de Kloosterkerk. Al met al daalt het totale verlichtingsniveau. Daarmee nemen het energieverbruik en de lichtvervuiling zienderogen af.
Project verlichtingsplan Museumkwartier
Locatie Den Haag
Ontwerper Studio DL
I.s.m gemeente Den Haag, PCO Infra, duCroq & van Zutphen architecten
Opdrachtgevers gemeente Den Haag
Omvang 5 ha
Ontwerp 2021
Realisatie 2023
Beeldessay
Verlies jezelf in deze indrukwekkende fotoserie van Bettymaya Foott en Anne Morley. Ze tonen nachtelijke hemels boven landschappen in Australië en de Verenigde Staten. Zie de miljarden sterren en soms zelfs de Melkweg.
Deze fotoserie is eerder opgenomen in ‘scape magazine #2/2023.
VAN DE NVTL
Op Vrijdag 14 juni houdt de NVTL een algemene ledenvergadering met een terugblik over het jaar 2023. Aanleiding is de benoeming tot buitengewoon lid van Michael van Gessel. Geïnteresseerden kunnen voorafgaand aan de vergadering een rondleiding doen op Kasteelpark Duivenvoorde onder leiding van Ritso Sikma. Geef je hier op.
Tijdens de wandelexcursie op 27 juni op het Landgoed Het Lankheet ontdek je het waterzuiveringspark dat is ontworpen door Strootman Landschapsarchitecten. Ook kun kennismaken met de methode van graslandbevloeiing die recent door Unesco erkend is als immaterieel werelderfgoed.
Tijdens de Dag van de Ontwerpkracht geeft Maike van Stiphout de Masterclass ‘Anders Kijken: vanuit een ander perspectief vormgeven’. Ze vertelt over ruimtelijke vraagstukken en de rol van het ecosysteem en de (symbiotische) relatie tussen natuur, mens en techniek staat centraal. Gratis voor NVTL-leden!
- ADVERTORIAL -
‘scape #2/2023 is met ‘an ode to darkness' een speciale uitgave over
de betekenis van en het ontwerpen aan duisternis.
Met essays, foto-essays, achtergrondverhalen, reportages, portretten en projectbeschrijvingen.
van het internet
Nachtlab
Enige tijd geleden verkende Studio Monnik de donkere stad. Het Rotterdamse ontwerpbureau onderzocht het nachtleven (van de uitgaansscene tot het gedrag van nachtdieren) en de balans tussen kunstlicht en de natuurlijke donkerte. Het idee van het project was om overbelichting, en daarmee het verlies van sterrenhemels op de agenda te krijgen. Een deel van de bevindingen is op deze website te bekijken.
Hoe donker is Nederland?
Op de website van Atlas voor de leefomgeving vind je meerdere kaarten over licht en donker. Zoals de lichtemissie – een net woord voor lichtvervuiling – van de Benelux en de hemelhelderheid bij nacht. Een mooie prent is het nachtbeeld van Nederland dat vanuit het ruimtestation ISS is gemaakt.
Dark Sky Park
Deze video neemt je mee naar het eerste Dark Sky Park van Nederland. In 2016 kreeg Nationaal Park Lauwersmeer die status toebedeeld. Het betekent dat in dit gebied het ‘s nachts nog ‘echt’ donker is, en dat er alles aan gedaan wordt om die duisternis te behouden. Bezoekers zijn welkom de donkerte te beleven en te genieten van de heldere sterrenhemel.
In de voetsporen van Van Gogh
In Nuenen ontwierp Daan Roosegaarde een fietspad dat is verlicht met patronen die afkomstig zijn uit het schilderij De Sterrennacht van Vincent van Gogh. Het pad is onderdeel van een speciale fietsroute langs plekken in Brabant die een rol hebben gespeeld in Van Goghs leven. In Nuenen bracht de schilder een groot deel van zijn jeugd door.
Foto: Bettymaya Foott
Oproep: deel je #donkerenlicht ervaring!
Blauwe Kamer nodigt je uit om jouw ervaring met het thema ‘donker en licht’ in relatie tot stad en landschap te delen. Laat ons op Instagram zien hoe donker en licht jouw omgeving beïnvloedt, inspireert en vormgeeft. Denk aan inzendingen die de schoonheid van licht en schaduw in de stedelijke omgeving vastleggen, de impact van verlichting op het dagelijks leven weergeven of die inspireren tot de discussie over de rol van licht in de toekomst van onze steden.
Deel je post op Instagram met de hashtag #donkerenlicht en tag daarin @blauwekamer. We kijken ernaar uit om jouw #donkerenlicht verhaal te horen en zien.
ONDERTUSSEN IN ... Helsinki
Project verlichtingsplan nieuwbouwwijk
Locatie Helsinki, Finland
Ontwerpers West 8, Speirs Major
Opdrachtgever gemeente Helsinki
Omvang 55 ha
Periode van ontwerp 2012-2013
Status niet gerealiseerd
Het is al meer dan tien jaar geleden, maar het verlichtingsplan dat West 8 en de lichtontwerpers van het Britse bureau Speirs Major maakten voor een nieuwbouwwijk in de Finse hoofdstad Helsinki, is nog steeds de moeite waard. Gemaakt voor prijsvraag – en nooit uitgevoerd – namen ze voor het ontwerp twee lichtbronnen als uitgangspunt: natuurlijk licht van boven en regelbaar kunstlicht. Natuurlijke lichtinval van boven veroorzaakt op de grond tijdelijke lichtlandschappen – zeg maar het spel van schaduw en zon. Om die beleving te versterken zijn in het ontwerp glanzende en reflecterende materialen toegepast. Ook was het de bedoeling om op het schiereiland waar de wijk moest verrijzen, zowel het zicht naar de hemel als donkere plekken te behouden. De kunstmatige verlichting is ‘intelligent’. Ze reageert op weersomstandigheden en de activiteiten die mensen in het donker ondernemen. De wegverlichting kan worden gedimd en van kleur veranderen. Tijdens de spits is de verlichting helder en wit, maar op rustige momenten is ze warmer. In het plan ook oplaadpunten en draagbare lantaarns, die door voetgangers mogen worden meegenomen.
vier vragen aan …
Arthur Klink is verlichtingsexpert bij de gemeente Utrecht. Hij staat aan de wieg van het nieuwe Platform Donkerte. Zijn doel: meer plekken in de stad donker houden.
Waarom is zo’n platform nodig?
‘Al jaren denken we met de stichting Openbare Verlichting Nederland – waar ik voorzitter van ben – na over hoe we lichtvervuiling en lichtoverlast tegen kunnen gaan. Door nieuwe technologieën, andere armaturen, wisselende golflengtes. Gaandeweg kwamen we tot het inzicht dat géén licht uiteindelijk toch het beste is. Voor de natuur, voor de kwaliteit van de nacht. Daarom proberen we nu een andere gedachtegang te introduceren. In plaats van elk plein, fietspad of weg hoe dan ook te verlichten, volgen wij met Platform Donkerte een andere redeneerlijn: plekken hoeven niet verlicht te worden, tenzij.’
Komt de sociale veiligheid dan niet in het geding?
‘Dat hangt ervan af. Een fietspad door een park kun je voorzien van lantaarnpalen. Maar creëert dat geen schijnveiligheid? Ik bedoel: als er iemand met kwade bedoelingen is, zal die verlichting dat niet voorkomen. Dus waarom zou je ze dan plaatsen?’
Hoe kijkt u naar ontwerpers van de openbare ruimte.
‘Over het algemeen vind ik dat ze te veel op overdag zijn gericht, en dat het nachtbeeld onvoldoende onderdeel uitmaakt van hun werk. Daarom proberen we stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten te voeden met kennis. Over de effecten van lichtkleuren, over armaturen die niet naar de hemel zijn gericht. En we willen ze stimuleren om in hun lichtkeuzes zich niet te baseren op de technische richtlijnen, maar uit te gaan van de situatie ter plaatse. Wie komt daar? Wat zijn natuurwaarden?
Werkt u in Utrecht al volgens deze filosofie?
‘Zeker. Het parcours rondom het Maximapark in Leidsche Rijn is onverlicht. Eigenlijk zijn elke groenstrook en park onverlicht mits er alternatieve routes aanwezig zijn.’
voor elk gebruik ander licht
Om de Hengelose binnenstad ook ‘s avonds aantrekkelijker te maken voor bewoners, bezoekers en ondernemers, introduceerde lichtontwerper Ellen de Vries het concept ‘ademend’ licht. Dit betekent dat de verlichting – met name de kleurstelling en intensiteit – zich aanpast aan de activiteiten die er plaatsvinden. Op feestavonden of tijdens evenementen is het lichtspel uitbundig en kleurrijk, maar midden in de nacht is het juist ingetogen en op sommige plekken zelfs uitgeschakeld. Het gebruik van deze lichtscenario’s gaat lichthinder en lichtvervuiling tegen, en nachtdieren ervaren minder overlast.
Project verlichting binnenstad
Locatie Hengelo
Ontwerper Het Lux Lab, Jans Lighting Design (verlichting stadhuistoren en basiliek)
I.s.m OKRA Landschapsarchitecten
Opdrachtgever gemeente Hengelo
Uitvoering Heijmans (De Markt)
Omvang 13 ha
Ontwerp 2017-2024
Realisatie vanaf 2018
Nog geen abonnee, maar wel benieuwd naar de volgende editie?
Kijk hier voor onze abonnementen en aanbiedingen.
Mocht u als Blauwe Kamerabonnee het e-zine niet in uw e-mail ontvangen
dan beschikken wij mogelijk niet over uw juiste e-mailadres.
U kunt uw e-mailadres hier
doorgeven.