Op de boot naar Vlieland voor een weekendverblijf in een van de vele zomerhuisjes in de duinen, dwaalden mijn gedachten af naar eerder deze maand toen een landschappelijk thema voor opwinding zorgde. Over het voornemen van minister Schultz om het bouwverbod langs de kust te versoepelen stak een storm van verontwaardiging op. Natuur- en landschapsorganisaties, Tweede Kamerleden en bezorgde burgers uit het hele land wilden niets van het plan weten. De minister bleek verrast door de ophef, maar trok haar plan vorige week ijlings in.
Persoonlijk vond ik de discussie nogal schimmig. De zorgen van de tegenstanders leken mij overdreven. De Hollandse kust zou heus niet worden volgebouwd met flats, vakantieparken en appartementencomplexen. Aan de andere begreep ik ook niet goed waarom de minister het voorstel deed. Bij Nieuwsuur leek het de
bewindsvrouw er vooral om te gaan strandpaviljoens de
mogelijkheid te bieden het hele jaar te kunnen blijven staan. Als dat een probleem is kan dat toch ook wel op een andere manier worden opgelost?
Afijn, de discussie legde bloot hoe gevoelig ontwikkelingen in ons kustlandschap zijn. Daarom mag de discussie nu niet stilvallen, zeker gezien de urgente opgaven waar we op de grens van land en zee voor staan. In deze editie steken we de thermometer in het debat om de standpunten van verschillende betrokken partijen te peilen.
Tot slot en wellicht ten overvloede: dit is het eerste e-zine van 2016. Dit jaar ontvangt u nog zeven edities. Dus houd uw mailbox in de gaten.
Mark Hendriks, hoofdredacteur
De herstructurering van Holtenbroek – een naoorlogse stempelwijk ten noorden van de Zwolse binnenstad – is op het eerste gezicht niet bijzonder te noemen. Het merendeel van de woningen is gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Toch is het geen rücksichtslose vervangingsoperatie. De ontwerpers van het Rotterdamse bureau De Zwarte Hond maakten een stedenbouwkundig plan dat recht doet aan de oorspronkelijke opzet van S.J. van Embden uit 1958. Twee landschappelijke kwaliteiten hebben de ontwerpers goed tot hun recht laten komen: het Zwarte Water in het westen en het ‘groene assenkruis’ in het oosten – een parkgebied dat dit deel van Holtenbroek met andere buurten verbindt.
In het ontwerp van De Zwarte Hond is de oorspronkelijke structuur 90 graden gedraaid zodat ruimtelijke verbindingen ontstaan tussen het Zwarte Water en het assenkruis. Omdat die verbindingen geen rol spelen in de ontsluiting van de wijk is het van de openbare ruimte ingericht als groene verblijfsruimte.
In Holtenbroek I, het eerste kwadrant van de wijk, is de oude bebouwing volledig vervangen door nieuwbouw. De structuur van halfopen stempels waarin de woningen eerst stonden, is vervangen door clusters van nieuwe bebouwing met eengezinswoningen en appartementen.
In het vernieuwde Holtenbroek sluiten de gebouwen zo goed mogelijk aan op de groene inrichting van de straten en singels. In de Muziekwijk bestaat de overgang tussen woning en openbare ruimte uit een dubbel pad: één langs de gevels, bedoeld om de voordeuren te bereiken; het tweede ligt iets van de woningen af en is bedoeld voor langzaam verkeer.
Project herstructurering wijk Holtenbroek (stedenbouwkundig plan, inrichting openbare ruimte)
Locatie Zwolle
Ontwerper De Zwarte Hond
Opdrachtgever woningcorporaties SWZ, DeltaWonen
Ontwerp 2001 – 2008
Uitvoering 2007 – 2015
Foto's Stijn Brakkee
ONTWERPPRIJSVRAAG
VOOR ASIELOPVANG
Deze maand is het startschot gelost voor de ontwerpprijsvraag A home away from home. Volgens de initiatiefnemers – rijksbouwmeester Floris Alkemade en het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) – draait de prijsvraag om twee urgente vragen. Ten eerste, hoe moeten we omgaan met de vraag naar huisvesting voor asielzoekers? – een vraag die enorm fluctueert. En: hoe kan die huisvesting zo ontworpen worden dat het voor asiel-zoekers als een tijdelijk thuis aanvoelt?
Op nederlandwordtanders.nl zegt Alkemade te hopen op innovatieve oplossingen. Door nieuwe productie-technieken, materialenaltoepassingen en techieken kunnen volgens hem ontwerpen op tafel komen die uitblinken in flexibel gebruik, betaalbaarheid en duurzaamheid, én die een aanwinst zijn voor de omgeving. De nadruk ligt op leegstaande gebouwen en terreinen. Dat zijn volgens Alkemade en Carolien Schippers van het COA de plekken waar een maatschappelijke opgave als het vluchtelingenvraagstuk kan worden aangepakt. Door lege ruimtes in steden en dorpen om te bouwen tot prettige woonomgevingen kan onderdak worden geboden aan asielzoekers – maar ook bijvoorbeeld aan studenten, ouderen en arbeidsmigranten .
De prijsvraag verloopt in twee rondes. De eerste is een ideeënprijsvraag, waarvan de beste inzenders hun idee verder uitwerken. Het voornemen is om van de winnende ontwerpen een prototype te bouwen. De inzendingen worden beoordeeld door een jury waarin naast Schippers en Alkemade onder anderen stedenbouwkundige Shyam Khandekar, voormalig vluchteling en auteur Ferdows Kazemi en oud-politicus Adri Duijvestein zitting hebben. De inzend-termijn opent op 8 februari.
Mark Hendriks
MINISTERIES RAADPLEGEN VAK-WERELD OVER ACTIEAGENDA 2017-2020
Eind dit jaar loopt de Actieagenda Architectuur en Ruimtelijk Ontwerp – Werken aan ontwerpkracht (2013-2016) af. De ministeries van IenM en OCW zetten met de Actieagenda in op het versterken van de maatschappelijke rol van het ruimtelijk ontwerp. De ministeries gaan in een publiek proces in gesprek over de Actieagenda voor 2017-2020. Er komen onder meer vier thematische ‘werktafels’ onder de noemers ‘krachtige voorbeelden’, ‘professionalisering’, ‘goed opdracht-geverschap’ en ‘internationalisering’. Op 3 maart worden de bevindingen gepresenteerd.
Anne van Schaijk
NIEUWE OPZET PRIX DE ROME
In reactie op klachten over de zware selectieprocedure van de Prix de Rome Architectuur 2014 besloot het mondriaan fonds tot enkele aanpassingen in de procedure van de prestigieuze prijs voor jonge architecten. Zo is de maximumleeftijd verlaagd naar 35 jaar en worden deelnemers geselecteerd op basis van portfolio om hun geen extra werk- en tijdsdruk te geven door een speciaal voor de prijs gemaakt ontwerp te vragen. In plaats daarvan moeten de inzenders naast het presenteren van hun portfolio reageren op een thema dat de jury formuleert. De vier genomineerden maken vervolgens elk een schetsontwerp op basis waarvan de winnaar wordt gekozen. De eerstvolgende Prix de Rome vindt plaats in 2018.
Anne van Schaijk
TRANSFORMATIE VAN DE ROTTERDAMSE HAVEN
Als er één landschap is in Nederland dat een lijvig boek verdient, is het wel de haven van Rotterdam. Het enorme gebied dient als een volwaardig landschap beschouwd te worden, schrijft de
samensteller van De haven van Rotterdam, architectuur-
historicus Marinke Steenhuis. Met infographics ontrafelt zij de ongrijpbare maat ervan. Dat doen ook de fotografen Siebe Swart en Jannes Linders met indrukwekkende foto’s. Naast prettig leesbare
verhalen over de historische ontwikkeling van het havenlandschap belicht het boek 36 locaties in tekst en beeld. Daarmee is De haven van Rotterdam ook een reisgids, die door het lijvige
formaat helaas niet in de achterzak past. Je krijgt bij het lezen enorme zin om op pad te gaan. Het boek is dan ook precies op het juiste moment verschenen. De afgelopen jaren zijn we de haven
steeds meer als leefomgeving gaan waarderen in plaats van enkel als werkgebied. En een aantal weinig aantrekkelijke haventerreinen zoals het RDM-terrein en Katendrecht is getransformeerd tot
volwaardige stadswijken. Bijzonder is het plakboek van boerendochter Celi Wiersma-Barendregt die vanaf 1959 – zij was toen zestien – van alles verzamelde over haar leefomgeving aan de randen van
het steeds verder uitdijende havengebied. Als gevolg van de ongebreidelde groei moest de boerenfamilie verschillende malen verhuizen, met als laatste bestemming de Noordoostpolder. Zo brengt
De haven van Rotterdam de transformatie van de immense wereldhaven terug tot een kleine persoonlijke geschiedenis.
Marieke Berkers
KORT
Steden zijn brandpunten van economische groei. Maar profiteert iedereen van de mogelijkheden die stad biedt? Het Planbureau voor de Leefomgeving organiseert op 8 februari een congres over stedelijke ongelijkheid.
De elfde editie van de prijs BNA Beste gebouw van Nederland gaat van start. Dit jaar staat de jury onder leiding van Hanneke Groenteman.
VAN DE BNSP
Het rapport Pilots Omgevingsvisie – een verkenning van de gevolgen van de invoering van de Omgevingswet voor de vakbeoefening – is door minister Schultz aangeboden aan de Tweede Kamer. Het rapport is gemaakt door twintig bureaus in BNSP-verband.
De omgevingstournee is eind januari van start gegaan, een tweejarige rondgang om met lokale partijen dringende ruimtelijke vraagstukken bij de kop te pakken.
Oud-voorzitter Tjerk Ruimschotel vraagt zich in zijn column af waarom er aan het eind van het Jaar van de ruimte geen boeken over de Vinex zijn verschenen.
VAN DE NVTL
Zoals altijd organiseert de NVTL voorafgaand aan de nieuwjaars-receptie een excursie. Kijk op de website voor actuele informatie.
De NVTL en de Tuinen Mien Ruys organiseren in 2016 een cursus over gemengde beplantingen en de invloed daarop van de seizoenen. Data: zaterdag 23 april, 2 juli en 24 september.
Foto Ronald Tilleman
Het Biesbosch Museum in Werkendam heeft een metamorfose ondergaan. Het bestaande gebouwencomplex en de nieuwgebouwde vleugel zijn door de ontwerpers van Studio Marco Vermeulen ingepakt in piramidevormige grondlichamen die zijn beplant met gras en kruiden. Een wandelpad leidt naar een uitzichtpunt bovenop. De gevels van de nieuwe vleugel zijn uitgevoerd in glas, zodat visuele relaties ontstaan tussen het museum en de natuur rondom.
Op het eiland waar het museum staat is een watergetijdenpark gemaakt. Via een nieuw gegraven kreek kan rivierwater op het eiland komen. Onder invloed van de waterstanden en de seizoenen wisselt het karakter van het terrein daardoor voordurend. Architect en stedenbouwkundige Marco Vermeulen licht in de film hieronder zijn overwegingen toe. Die betreffen niet alleen de bijzondere architectuur, maar ook zijn streven om het museum zo duurzaam mogelijk te maken op het gebied van energieverbruik, waterzuivering en de toepassing van lokale materialen.
Project Vernieuwing en uitbreiding museum en museumeiland
Locatie Werkendam
Ontwerper Studio Marco Vermeulen
Opdrachtgever Biesbosch Museum
Ontwerp 2013 – 2014
Realisatie 2014 – 2015
Film Nederlandwordtanders
Landschapsarchitect Hanneke Kijne: ‘Het rijk moet de verantwoordelijkheid over de kust niet uit handen geven. Alleen dan kun je sturen op grootschalige aanpassingen die in de toekomst hoe dan ook nodig zijn. Momenteel is er jaarlijks 12 miljoen kuub zandsuppletie nodig om de huidige kustlijn te behouden – tegen 2100 zelfs 30 miljoen kuub. Met meer bebouwing blijft er minder ruimte over voor een dynamische kustlijn die opgewassen is tegen de stijgende zeespiegel. Nu deze discussie verstomd is wordt het tijd voor onderzoek naar een soort Ruimte voor de Rivier-aanpak: werken aan landschappelijke processen en integrale grootschalige plannen voor de kust.’
Wethouder Rob Zeeman van de Noord-Hollandse kustgemeente Bergen: ‘Jammer dat het plan van Schultz van tafel is. De minister wilde de verantwoordelijkheid bij de juiste bestuurslagen leggen. Gemeentes kunnen veel beter overzien welke ontwikkelingen wel of niet passen. Bovendien was het helemaal niet haar bedoeling om hoogbouw toe te staan. De angst dat gemeentes lichtzinnig met bouwplannen zouden omgaan is nergens op gebaseerd. Wij hebben vorig jaar voor ons duingebied een bestemmingsplan vastgesteld. Andere overheden toetsen onze besluiten, zoals het hoogheemraadschap en de provincie. En er is ook nog de gemeenteraad – die heeft het laatste woord.’
SCHULTZ TREKT HAAR KUSTPLAN IN.
HOE NU VERDER?
Tot opluchting van velen (zie petitie) schoof minister Schultz haar plan om het bouwverbod langs de kust te versoepelen onder druk van de Tweede Kamer op de lange baan. De geschrokken minister liet weten dat ze nu eerst gaat onderzoeken onder welke voorwaarden natuur- en milieuorganisaties wél in kunnen stemmen met kleine bouwplannen. Die gesprekken moeten een ‘kustpact’ opleveren tussen rijk, gemeenten, provincies en betrokken organisaties. Blauwe Kamer peilde alvast de stemming.
Marc Argeloo, directeur van de Zeeuwse Milieufederatie: ‘Onbegrijpelijk dat de minister met dit idee kwam. De Nederlandse kust moet je niet overlaten aan provincies en gemeentes. De aanleg van de HSL was toch ook een rijksaangelegenheid? We zijn blij met het besluit om het bouwverbod te handhaven, maar onze zorgen zijn niet weg. We blijven de minister erop wijzen dat het landschap vogelvrij is verklaard. Natuur is beschermd via wetten en regelingen, maar hoe spelen weidsheid, leegte en duisternis – aspecten waarvoor vooral Belgische toeristen naar de Zeeuwse kust komen – een rol in de afweging om een project wel of niet door te laten gaan? Daar moet het kustpact wat ons betreft antwoord op geven.’
Provinciaal adviseur in Zuid-Holland Abe Veenstra: ‘Ik was niet bang voor Belgische toestanden, maar het voornemen om bebouwing meer ruimte te geven is een verkeerd signaal. Onze kust bestaat uit plekken waar reuring en vertier de boventoon voeren, maar daartussen liggen uitgestrekte duingebieden waar rust en ruimte domineren. Die afwisseling moeten we koesteren. Provincies moeten zich sterk maken voor samenhang en kwaliteit in het kustlandschap en daar met gemeentes, waterschappen en andere partijen invulling aan geven. De provincie Zuid-Holland bewaakt nu al – met kwaliteitskaarten en gebiedsprofielen – permanent de kwaliteit van nieuwe ontwikkelingen aan de kust.’
Foto's Blerta Kambo, BOOM Landscape
Project Cape Square (plein, boulevard, kaap)
Locatie Durrës, Albanië
Ontwerp BOOM Landscape; Cityförster
Opdrachtgever gemeente Durrës
Oppervlakte 10.000 m2
Ontwerp 2015
Realisatie 2015
Aan de Albanese kust, die gekenmerkt wordt door kapen en baaien, ligt Durrës, de tweede stad van het Balkanland. Tussen de jachthaven en het stadscentrum is een braakliggend terrein omgevormd tot een plein en een boulevard. Het ontwerp is van BOOM Landscape uit Amsterdam en het Rotterdamse bureau Cityförster. De opdracht kwam van de burgemeester zelf – hij wilde zijn stad weer een waterfront geven.
Het plein en de boulevard zijn net opgeleverd, de bijbehorende ‘kaap’ is al langer af. Om zo veel mogelijk aan te sluiten bij de lokale signatuur is de voet van de kaap opgebouwd uit brokken natuursteen uit nabijgelegen groeves. De kaap zelf bestaat uit trappen. Het is een uitkijkpunt, maar ook een plek voor ontmoeting en vertier.
Ook aan details is gedacht: het plein bestaat uit twee tinten lokale natuursteen – vanuit de lucht vormt het bestratingspatroon de naam van de stad.
Nadat Donna van Milligen Bielke in 2014 de Prix de Rome won, verbleef ze enkele maanden in Rome aan de American Academy. In haar vrije uurtjes dwaalde ze graag door de straten van EUR (Esposizione Universale di Roma), het door Benito Mussolini geplande perfecte stadsdeel in Zuid-Rome dat oorspronkelijk bedoeld was als locatie voor de wereldtentoonstelling van 1942. Van Milligen Bielke werd gegrepen door het imposante, maar tegelijkertijd angstaanjagende stadslandschap. De zware sobere gebouwen, de symmetrie, de repetitie, de colonnades... Met deze klassieke elementen etaleerden de fascisten hun macht. De megalomane schaal en de strengheid laten geen bezoeker onberoerd – het is smullen en huiveren tegelijk.’ Het gebied is tegenwoordig het domein van daklozen en verslaafden. Maar er zijn plannen voor revitalisering. Modehuis Fendi heeft zijn intrek genomen in het ‘vierkante colosseum’.
Tijdens haar verblijf in Rome ontmoette Van Milligen Bielke regisseur Cynthia Madanksky die bezig was met een film over EUR. Daarin gaat de Amerikaanse op zoek naar wat er nog over is van de glorie van wat ooit het toonbeeld was van fascistische stedenbouw. De film heet E42 is de komende week te zien op het Internationale Filmfestival in Rotterdam.
Nog geen abonnee, maar wel benieuwd naar de volgende editie?
Kijk hier voor onze abonnementen en aanbiedingen.